ضرورت محلول پاشی کلرور کلسیم و دستور العمل کاربرد آن

1- مقدمه ( اهمیت مساله )
کلسیم بیشترین ماده مورد نیاز در میوه است و شاید بتوان آن را مهم ترین عنصر معدنی دانست که در تعیین کیفیت میوه دخالت دارد. اهمیت این عنصر در مرحله پس از برداشت میوه ها، سبزیجات و گل های بریده از آنجا ناشی می شود که نقش مهمی در طول عمر و کیفیت ماندگاری این محصولات دارد. میوه هایی که دارای کلسیم بالایی هستند بهتر می توانند حمل و نقل شوند و در شرایط مساعد انبار ، مدت بیشتری باقی بمانند.
مهم ترین نقش کلسیم در میوه ها استحکام دیواره سلولی می باشد. مشاهدات میکروسکوپی نشان داده که بهم ریختگی سازمان سلولی در موقع رسیدن در میوه هایی که کلسیم بالایی دارند، دیرتر صورت می گیرد ولی در میوه هایی که کلسیم کمتری دارند این حالت زودتر اتفاق می افتد. همانطور که رطوبت خاک جذب کلسیم توسط ریشه ها را تحت تاثیر قرار می دهد، انتقال آن در آوند های چوبی به همراه جریان شیره خام نیز تحت تاثیر پدیده تعرق و تبخیر آب از اندام های هوایی است که برگ ها عمده ترین این سطوح می باشند. بنابراین تعریق تا حد زیادی میزان انتقال رو به بالای کلسیم را کنترل می نماید. هر شرایطی که میزان تعریق را کاهش دهد، جذب کلسیم را نیز محدودتر خواهد نمود.علاوه بر این ، حرکت نزولی کلسیم خیلی آهسته است زیرا که به طور کلی کلسیم فقط به میزان خیلی کمی در آوند آبکشی انتقال پیدا می کند. این موضوع نشان می دهد که کلسیم به کار رفته برای افزایش کلسیم میوه ، باید روی میوه مورد نظر محلول پاشی شود ف زیرا کلسیمی که روی برگ پاشیده می شود به میوه و یا قسمت دیگری از درخت چندان منتقل نمی شود. با وجود آهکی بودن خاکهای زراعی کشور ( فراوانی ترکیبات کربنات کلسیم ) ، به دلایل متعددی ، کمبود کلسیم در محصولات باغی مشاهده می شود. خشکی خاک ها و عدم وجود رطوبت کافی ، تابستان های گرم با درجه حرارت بالا و رطوبت پایین که سبب می شود تعرق به حداقل کاهش یابد ، در نتیجه جریان مواد و بخصوص کلسیم در آوندهای چوبی به حداقل می رسد. بعضی از محققین گفته اند هر گاه غلظت کلسیم به بیش از 8/0 تا یک درصد وزن خشک برگ برسد ، مقدار آن برای فعالیت های مرتبط با رشد کافی است . اما تحقیقات دیگر نشان داده کمبود کلسیم در درختان میوه حتی به هنگامی که در برگ ها غلظت کلسیم فراتر از 5/1 درصد نیز باشد، مشاهده می شود بنابراین گفته می شود که غلظت کلسیم برگ نشانه خوبی برای مشخص کردن مقادیر کلسیم میوه نیست . دلایل این را می توان در تبخیر و تعرق بیش از اندازه برگ در مقایسه با میوه و رقابت شدید در جذب کلسیم بین سرشاخه های در حال رشد و میوه ها بر روی درخت دانست . میوه سیب کلسیم کمتری در مقایسه با سایر اندام های سیب دارد. هر چه زمان برداشت میوه سیب نزدیک تر می شود ، غلظت کلسیم به تدریج کاهش و در زمان برداشت به حداقل می رسد. یکی از دلایل کاهش جریان شیره سلولی در آوند چوبی به داخل میوه می تواند شکسته شدن بافت های چوبی در اثر بزرگتر شدن مستمر میوه باشد و به همین دلیل غلظت کلسیم در اواخر زمان رشد میوه به شدت کاهش می یابد ، در حالی که در اندام های دیگر تغییرات کلسیم کم است.
2 – نقش کلسیم در جلوگیری از بیماری های فیزیولوژیکی
دلایل کافی موجود ، گواه این مساله است که کمبود کلسیم سبب ناهنجاری های مختلفی در گیاه می شود. ناهنجاری ها اغلب در میوه هایی ظاهر می شوند که از نظر غلظت های کلسیم پایین هستند . اگر چه غلظت های بالایی از کلسیم می تواند از تمام این ناهنجاری ها جلوگیری بنماید ، ولی این ناهنجاری ها صرفا به خاطر کمبود کلسیم ظاهر نمی شود . مهم ترین ناهنجاری ها مرتبط با کمبود کلسیم به صورت عارضه لکه تلخ و پوسیدگی گلگاه می باشد.
3 – نسبت مناسب بین عناصر غذایی در میوه سیب
3 – 1 – نسبت مناسب ازت به کلسیم (N/Ca ) در میوه سیب :
غلظت ازت در بافت سیب اثر فراوانی بر ناهنجاری های متابولیکی مرتبط با کلسیم دارد. این نسبت بر حسب درصد وزن خشک میوه بوده و در محدوده 10 تا 30 متغیر است . وقتی میزان این نسبت 10 باشد به طور مشخص تقریباً ناهنجاری متابولیکی پدید نمی آید. در مقابل وقتی نسبت ازت به کلسیم 30 شود ، بروز ناهنجاری حتی در غلظت مشابهی از کلسیم مشاهده می شود. بنابراین در بسیاری از مواقع برای جلوگیری از ناهنجاری مرتبط با کلسیم ، همزمان با افزایش غلظت کلسیم در میوه ، غلظت ازت نیز کنترل می شود. در آزمایشی که در مورد نقش ازت و کلسیم در سفتی میوه سیب در محیط سرد خانه در انگلستان به عمل آمد، چنین نتیجه گیری شد که برخلاف انتظار ، غلظت کلسیم در دیواره های سلولی در میوه های نرم نسبت به کربن ( Ca/C ) بیشتر از میوه های سفت بود ولی مقدار نسبی ازت در دیواره های سلولی سیب های سفت دو برابر سیب های نرم بود. زیادی ازت در دیواره سلولی را می توان به وزن ملکولی بالای ترکیبات پروتئین موجود در دیواره سلولی مربوط دانست. در آزمایشی با محلول پاشی اروه و نیترات کلسیم در اواخر فصل رشد ، سفتی میوه های سیب بهبود یافت. تغییرات خصوصیات فیزیکی بافت میوه به زیادی نسبت ازت به کربن ( N/C ) در وسط لاملا ( Lamella) و سلولها اولیه مربوط بود.
3 – 2 – نسبت مناسب پتاسیم به کلسیم ( K/Ca ) در میوه سیب :
غلظت مناسب کلسیم در میوه 12 میلی گرم در 100 گرم میوه تازه و نسبت متعادل پتاسیم ( K/Ca ) را 25 الی 30 اعلام نموده اند و اگر این نسبت از 30 بیشتر باشد ، شیوع بیماری های فیزیولوژیکی که عمدتاً ناشی از کمی کلسیم در میوه ها ست ، بیشتر خواهد بود به عقیده محققین یکی از عوامل عمده ظهور بیماری های فیزیولوژیکی ناشی از کمبود کلسیم ، مصرف نا متعادل کودها است . با محلول پاشی کلرو کلسیم ، غلظت کلسیم در میوه ها افزایش خواهد یافت. غلظت پتاسیم و منیزیم در پوست بیشتر از گوشت میوه است. نتایج تحقیقات نشان داده محلول پاشی کلرور کلسیم غلظت کلسیم در میوه را افزایش میدهد. بنابراین با افزایش تراکم کشت ( تا 6000 درخت در هر هکتار در باغداری نوین ) ، همراه با مصرف متعادل کودها و محلول پاشی کلرور کلسیم می توان کیفیت را همراه با کمیت ارتقا بخشید . تصور عمومی بر این است که با مصرف سولفات روی ، جذب کلسیم نیز افزایش یافته و در نتیجه میوه ها کمتر به بیماری های ناشی از کمبود کلسیم مبتلا خواهند شد.
4 – تأثیر کلسیم در افزایش عمر و بهبود کیفیت
همانطور که اشاره شد کمبود کلسیم بیش از دیگر عناصر معدنی ایجاد نابسامانی می نماید. محلول پاشی کلرور کلسیم می تواند به طور کامل سبب جلوگیری از ایجاد ناهنجاری هایی چون پوسیدگی نوک گوجه فرنگی شود. اما در ناهنجاری های دیگر مانند لکه تلخ عوامل دیگری که ذکر گردیدند. نیز موثرند. این فرضیه در ارتباط با نقش کلسیم به صورت فیزیولوژیکی مطرح است که این عنصر با فرو نشاندن شدت تنفس ( به خصوص محصولاتی که شدت تنفس آنها پس از برداشت تحت تأثیر سنتز اتیلن افزایش می یابد ) و دیگر فعالیت های متابولیکی در بافت های گیاهی ، از سرعت فرآیند پیری می کاهد.
کلسیم در ترکیبات پکتینی لایه میانی و غشای سلولی وجود دارد و ممکن است از بسیاری ناهنجاری ها فقط به وسیله تقویت اجزای سلول ، بدون کاهش عامل اصلی فرو ریختگی سلول جلوگیری نماید. همچنین محلول پاشی کلسیم در گلخانه ها مقاومت برخی گل های شاخه ای را به بیماری های قارچی که سبب پوسیدگی و افت کیفی آنها می شود ، افزایش می دهد. کلسیم با جلوگیری از فعالیت آنزیم های تخریب کننده ( پلی گالاکتوروناز ) باعث افزایش عمر پس از برداشت میوه ها و گل های بریده می شود همچنین به نظر می رسد که کلسیم وظیفه تنظیم تنفس را نیز به عهده دارد . تحقیقات نشان داده که تنفس کل با غلظت کلسیم میوه رابطه معکوس دارد، به طوری که در غلظت های بالای کلسیم در میوه سیب ، تنفس میوه نسبتاً ثابت بوده اما در غلظت های پایین تر تنفس افزایش چشمگیری داشت . ایرانشاهی ( 1377 ) در مطالعات خود بر روی گلایول اعلام کرد که محلول پاشی کلرو کلسیم در سطح یک درصد در مقایسه با تیماری های محلول پاشی نشده ، باعث افزایش معنی دار عمر پس از برداشت گل های گلایول شد . در مطالعه اثر کلسیم بر روی عمر پس از برداشت میخک ، مشاهده شد که نیترات کلسیم به تنهایی باعث افزایش عمر پس از برداشت میخک نگردیده. ولی وقتی نیترات کلسیم را با تیو سولفات نقره مخلوط کردند، مشاهده شد که عمر پس از برداشت تا دو برابر افزایش یافت . بنابراین برای افزایش عمر پس از برداشت گل های بریده همراه با مصرف کلسیم ، بهتر است یک ماده جلو گیری کننده از فساد سلولی مثل تیو سولفات نقره مصرف کرد.
در آزمایش که بر روی گل رز انجام گرفت ، شش سطح کلسیم به صورت محلول پاشی بکار برده شد . نتایج نشان داد که با افزایش غلظت محلول استفاده شده ، غلظت کلسیم در داخل گیاه بیشتر شد. همچنین به طور معنی داری تعداد گل و غنچه افزایش یافته و این مقدار به دو برابر رسید و کیفیت گل های تولیدی نیز با تیمارهای کلسیم بهبود یافت . کمبود کلسیم باعث بروز بیمارهای همچون سوختگی نوک کاهو و کلم ، سوختگی گلگاه در گوجه فرنگی و فلفل ، قهوه ای شدن درون کلم و دل سیاهی در کرفس می شود که همه موارد بالا جزو اندام های با تبخیر کم می باشند که کلسیم نمی تواند به راحتی از طریق آوند های چوبی به آنها برسد. لازم به ذکر است که خمش پذیری ساقه از فاکتورهای کیفی مهم در تولید گل و گیاهان زینتی می باشد، که در اثر مصرف کلسیم خمش پذیری کاهش می یابد. همچنین نتایج نشان داد که محلول پاشی کلسیم به طور معنی داری نسبت به شاهد باعث افزایش استحکام ساقه های گل میخک شد ( ایرانشاهی ، 1377 و مطلبی فرد و همکاران 1379 ).
5 – دستور العمل کاربردی کلرو کلسیم
زمان محلول پاشی کلرور کلسیم در باغ های میوه معمولاً حدود سه هفته بعد از ریزش گلبرگ ها شروع و به فاصله هر دو هفته یک بار تا زمان برداشت میوه ها حتی تا 10 بار نیز در میوه های سیب قرمز تکرار می شود. درصد خلوص کلرو کلسیم های صنعتی بین 77 تا 80 درصد می باشد میزان غلظت کلرو کلسیم در محلول پاشی ها بین 5/0 تا 1 درصد است . تحقیقات اخیر موسسه تحقیقات خاک و آب نشان داده که در شرایط گرم و خشک ، محلول پاشی با غلظت 5 در هزار ( 05/ درصد ) در باغ های سیب مناسب تر ین غلظت است.
کلرور کلسیم را می توان با اغلب سموم آفت کش مصرف نمود . اما معمولاً با یک ماده خیس کننده غیر یونیک ( Wetting ) که هم جذب سطحی را افزایش داده و هم امکان سوختگی را کاهش می دهد ، به کار برده می شود. از آنجایی که در بیشتر فرمولاسیون سموم نباتی ، مواد خیس کننده نیز همراه می باشند ، لذا در محلول پاشی ترکیبی سموم و کلرور کلسیم نیاز به استفاده از این ترکیبات نمی باشد. توصیه شده که از مصرف کلرو کلسیم به همراه سمومی مثل Captan و Guthion خودداری شود .
سوختگی برگ ها و میوه ها که به صورت یک ضایعه حاشیه ای بیشتر در روی برگ دیده می شود، در بیشتر حالات به واسطه عدم کالیبراسیون صحیح دستگاه محلول پاش یا سمپاش می باشد ، البته این مساله وقتی که غلظت های رفیق از کلرور کلسیم بکار رود جدی نخواهد بود. توصیه شده برای کاهش خطر سوختگی میوه ها و برگ ها در اثر محلول پاشی کلرور کلسیم آب مصرفی حداقل به میزان لازم برای هر هکتار باشد. برای تهیه محلول، کلرور کلسیم را ابتدا در مقدار کمی آب حل نموده و به هنگام پر نمودن مخزن سمپاش از آب این مخلوط را به مخزن اضافه می کنیم. همواره تا زمان پاشیدن برای ثابت ماندن یکنواختی محلول تهیه شده می باید آن را مرتب تکان داد تا یکنواختی آن حفظ شود. تحت شرایط مرطوب و سرد می بایست توجه داشت که سرعت خشک شدن آن بر روی سطح بر گ ها کاهش پیدا می کند که سبب افزایش جذب می شود و در شرایط گرم و خشک سبب افزایش ضریب سوختگی می شود. رعایت موارد ذیل برای انجام محلول پاشی موفقیت آمیز کلرور کلسیم ضروری است.
- انجام محلول پاشی در دماهای بالای 25 درجه سانتیگراد در مقابل نور شدید آفتاب موجب سوختگی برگ ها می شود.
- میزان PH کلرور کلسیم محلول درآب ممکن است به حدود 10 نیز برسد ، زیرا مقدار کمی ناخالصی اکسید کلسیم موجود درآن سبب تشکیل هیدروکسید کلسیم و در نهایت سبب افزایش قلیائیت محلول می شود. این PH بالا ممکن است خواص سموم به هنگام محلول پاشی توام کلرور کلسیم با سموم را نیز کاهش دهد. برای تعدیل PH بهتر است از ترکیبات اسیدی ترجیحاً سولفات روی استفاده شود.
- یکی دیگر از ترکیبات مرسوم برای کاهش PH، استفاده از سرکه است که شامل 5 درصد اسید است . برای هر کیلو گرم کلسیم ، حدود 40 گرم از ترکیب سرکه استفاده می شود تا PH محلول را به حدود 6برساند همچنین از ترکیباتی که خاصیت بافری دارند نیز برای کاهش PH استفاده می کنند.
6 – رابطه محلول پاشی کلرور کلسیم با زرد شدن برگ و خزان آن
اگر غلظت کلرو کلسیم محلول پاشی شده بیش از هفت در هزار در هکتار بوده، PH محلول کلرو کلسیم در حد خنثی تنظیم نشده باشد، ناخالصیهای آن با یک پارچه تنظیفی گرفته نشود، تعداد دفعات محلول پاشی در فاصله زمانی کم ، بیش از حد بوده باشد ، یا اینکه سمپاش کالیبره نبوده و یا توان پودر کردن محلول را نداشته باشد ، تحت چنین شرایطی نه تنها محلول پاشی با کلرور کلسیم نقشی در بهبود کیفی میوه ها نخواهد داشت ، بلکه سبب زردی سریع برگ ها شده و در نهایت برگ های درختان میوه دچار خزان زود رس خواهند شد. علت ریزش برگ ها را می توان چنین تشریح نمود که کلسیم جاذب الرطوبه بوده و در صورت محلول پاشی غیر صحیح ، در شرایط خشک و گرم ، ذرات کلسیم که جاذب الرطوبه می باشد در روی برگ ها تجمع یافته و با خشک تر شدن سطح برگ ها ، کلسیم رطوبت موجود در برگ ها را جذب نموده و برگ های درختان میوه با وجود آنکه آبیاری شده اند، چون آب خود را با سرعتی بیشتر از آنچه از طریق ریشه در اختیار آنها قرار گیرد ، از دست می دهند. تحت چنین شرایطی ، برگ های درختان زرد شده و خزان می کنند.
7 – دستور العمل محلول پاشی عناصر غذایی از جمله کلسیم
- غلظت محلول مورد استفاده بسیار مهم بوده و با مطابق استانداردهای توصیه شده کنترل شود. غلیظ بودن محلول علاوه بر گرفتگی نازلها ، موجب سوزش برگ ها می شود .باید دقت نمود که در مواقع خشکسالی از غلظت های کمتری از کود استفاده نمود.هر چه مقدار آب مصرفی کاهش یابد ، غلظت کود مصرفی نیز باید کاهش داده شود.
- زمان محلول پاشی نیز بسیار مهم است . بهتر است محلول پاشی در هوایی خنک در صبح زود و یا عصر انجام شود. برای جذب بهتر کود باید قبل و یا بعد از محلول پاشی مزرعه و یا باغ را آبیاری نمود تا حرکت آب در درون سیستم گیاهی و رطوبت نسبی محیط باغ و مزرعه افزایش یابد.
- انتخاب نوع سمپاش برای محلول پاشی اهمیت زیادی دارد. سمپاش انتخابی باید قدرت پودر کردن محلول را داشته باشد، تا بتواند کودها را به صورت قطرات بسیار ریز روی برگ ها و میوه بپاشد.
- برای انجام محلول پاشی باید ابتدا کودهای مورد نظر را در آب گرم کاملاً حل نموده ، سپس محلول زلال رویی را با تنظیف و صاف نمودن در درون تانکر سمپاش ریخته ، رسوبات باقیمانده را به صورت مصرف خاک در چالکود مصرف نمود. زیرا در غیر این صورت رسوبات به خصوص ذرات حل نشده ، موجب سوزش برگ ها خواهند شد.
- برای جذب بهتر مواد غذایی توسط برگ و میوه بهتر است از مویان سیتویت و یا مایع ظرفشویی با غلظت نیم در هزار استفاده شود. این مواد سبب می شوند تمام سطح برگ به طور یکنواخت خیس و مرطوب گردند.
- توجه به غلظت محلول مورد استفاده بسیار مهم است . اگر قرار است کود میکروی کامل با غلظت چهار در هزار محلول پاشی شود، باید در هر بار محلول پاشی ، در هر هکتار چهار کیلو گرم کود میکرو در هزار لیتر آب استفاده شود. زیرا بارها گزارش از سوختگی و ریزش برگ ها با استفاده از کودهای میکرو و حتی کلرور کلسیم رسیده است . در بررسی های به عمل آمده مشاهده گردید که اگر قرار است کلرور کلسیم را با غلظت پنج در هزار در هر بار محلول پاشی نماید ( تعداد درخت در هر هکتار 400 اصله و برای هر درخت 5/2 لیتر آب ) بعضاً این محلول تهیه شده در تانکر 1000 لیتری در سطح کمتر از نیم هکتار مصرف می شود. به طوری که ملاحظه می شود تحت چنین شرایطی غلظت محلول از 10 در هزار نیز تجاوز می نماید و این چنین بی احتیاطی ها موجب خسارت خواهد شد.
8 – پیشنهادها ( چه باید کرد ؟ )
- محلول پاشی کلرور کلسیم در مناطقی که علایم کمبود دیده می شود و یا کیفیت محصولات در اثر کمبود کلسیم مناسب نیست مثل سوختگی گلگاه در گوجه فرنگی و هندوانه و یا عارضه لکه تلخ در سیبها مصرف آن ضرورت دارد.
- محلول پاشی کلرور کلسیم در طول رشد در میوه هایی نظیر سیب ،گلابی ، زرد آلو و هلو ، از نرم شدگی سریع آنها جلوگیری می کند.
- محلول پاشی کلرور کلسیم استحکام ساقه های گل از جمله گلایول و گل میخک را افزایش می دهد و سبب کاهش خسارت بیماری های قارچی در گلخانه های گل رز می شود.
- تعداد دفعات محلول پاشی کلرور کلسیم تابعی است از درجه حرارت ، رطوبت نسبی ، نیاز رقم ، عملکرد و عمر درختان میوه و ... هر چه درختان جوان تر باشند نیاز کلسیمی آنها بالاتر خواهد بود.
- با محلول پاشی کلرور کلسیم طول عمر انباری میوه های تازه خوری نیز افزایش می یابد. چون در برنامه سوم توسعه قرار است صادرات محصولات میوه ای به خارج از کشور افزایش یابد، لذا به سهولت می توان طول مدت انبارداری میوه های تازه خوری نظیر گیلاس ، زردآلو ، گلابی ، هلو ، توت فرنگی و... را از طریق محلول پاشی کلرور کلسیم افزایش داده به خارج از کشور صادر نمود.در آزمایشی مشاهده شد از طریق محلول پاشی کلرور کلسیم ، کیفیت گیلاس ها تا 40 روز در دمای چهار درجه سانتیگراد حفظ و ماندگار شد.
- در صورت زیاده روی در مصرف آب آبیاری ، کودهای ازته ( نیتراته ) و پتاسیمی ، غلظت کلسیم و هیدروکربور ( مواد قندی ) کاهش می یابد بنابراین لازم است با مصرف متعادل کودهای ازته و پتاسیمی و مدیریت صحیح آب و مصرف کلرور کلسیم تا حدودی کیفیت انباری میوه ها را افزایش داد.
- به علت حرکت کند کلسیم در داخل گیاه و عدم رسیدن کلسیم کافی به اندام های با تعداد روزنه کم، نظیر میوه ها، توصیه می شود محلول پاشی با کلرو کلسیم همگانی شود.

- مجید بصیرت
- محمد سعید درودی
- محمد جعفر ملکوتی
نشریه فنی 174 وزارت جهاد کشاورزی ، سازمان تحقیقات ، آموزش و ترویج کشاورزی ، موسسه تحقیقات خاک و آب 1380